القِصه ...، الغُصه ...

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز خراسان رضوی،  اینجا مشهد است؛

شهری که روزگاری نه چندان دور، خانه‌های پنجره‌ چوبی با حیاط های سنگ‌فرش شده خشتی و ایوان‌های قدیمی و حوض های آبی‌رنگ بین باغچه‌های شش‌ ضلعی اش  در دنیا شهرت داشت.

اینجا مشهد است؛

دومین شهر پرجمعیت کشور،

شهری با خانه های سبک سنتی که هر اتاق به اتاقی دیگر راه داشت و فرزندان خانواده هم پس از ازدواج هر کدام در یکی از همین اتاق ها که در دور تا دور حیاط بود زندگی می کردند.

اما گویی امروز قضیه طور دیگری شده است!

در خانه های امروزی مشهدی ها دیگر کمترین رنگ و بویی از معماری اصیل سنتی وجود دارد.

امروز جای آن خانه های قدیمی روح افزا را آپارتمانهای بی روح و برج های سر به فلک کشیده آهنی و سیمانی پر کرده است.

گویی دیگر خانه های تاریخی داروغه، حاج حسین ملک، امیری، توکلی و ... در فضای کوچه و خیابان های مشهد تکرار ناشدنی هستند.

همان خانه های تحسین بر انگیز خشتی که حاصل ذوق و تجربه معماران بی ادعای قدیمی مشهد بود.                                                                  

امروز خانه های مشهد نیز همانند شیوه زندگی کردن مردمش دستخوش تغییرات اساسی شده است!

نمی دانم؛

شاید شرایط در گذشته نسبت به شرایط امروزی متفاوت بوده که  شیوه های زندگی کردنمان هم با قبل تغییر کرده است!

در همین رابطه مناسب دیدم تا با یکی از کارشناسان خبره حفظ و احیای بناهای تاریخی استان خراسان رضوی تلفنی گفتگو کنم.

آقای مهندس احمدی می گوید: حال و هوای خانه‌های قدیمی شهر مشهد بسیار جذاب و دوست‌ داشتنی بود.

وی می افزاید: دالان های ارتباطی، ایوان، پَستو، حیاط، حوض خانه، میانسرا ، مهمانسرا، اندرونی و بیرونی و اتاق‌های متعدد لازمه ساخت هر خانه قدیمی در مشهد بود.

این کارشناس بناهای تاریخی ادامه می دهد: در معماری‌های قدیمی به زندگی و سبک‌ معماری اسلامی توجه ویژه ای می‌شد، دهلیزها برای جلوگیری از نگاه دیگران به داخل خانه ساخته می‌شدند ولی در معماری‌ کنونی، از جلوی در حیاط خانه یا در ورودی آپارتمان تا داخل آشپزخانه و حتی حمام و دستشویی دید دارد.

احمدی می گوید: معماری‌های جدید به ویژه در آپارتمان های امروزی مشهد همه برگرفته از الگوهای غیربومی و غربی است.

او می افزاید: در بناهای قدیمی مشهد هر سازه، اتاق و حتی یک آجر هم با مفهوم، علت و کاربرد خاصی در ساختمان نهاده می‌شد.

او ادامه می دهد: در خانه‌های قدیمی مشهد مقدس درب های ورودی به بنا را کوچک و کوتاه ‌قامت می ساختند علت هم آن بود که افراد با حالت تعظیم که نشانه تواضع هست به خانه یکدیگر وارد شوند که این امر نشان‌دهنده حرمت و احترام به صاحب‌خانه بود.

این کارشناس معماری می گوید: مصالح به‌ کار رفته در معماری‌های قدیمی مشهد تا امروز نیز خیلی دستخوش تغییر شده است.

احمدی می افزاید: در بناهای قدیمی مشهد از امکانات و مصالح ساده اما مستحکمی همچون خاک و خشت که با روح و سرشت انسان همخوانی داشت، استفاده می‌شد.

وی ادامه می دهد: به غیر از بام برخی از خانه ها که شیروانی بود بام اکثر خانه‌های قدیمی مشهد را با کاهگل می‌پوشاندند تا در زمستان های سخت، سرد و پر بارش این شهر محافظ خوبی در برابر باران و ورود آب به داخل خانه باشد.

با یکی از کارشناسان میراث فرهنگی استان در همین رابطه تلفنی صحبت می کنم.

روحانی می گوید: خانه های امروز بیشتر مشهدی ها بیشتر از آنکه شبیه خانه باشد شبیه خوابگاه یا سوئیتی است که فقط برای استراحت های کوتاه مدت و یا شبانه در نظر گرفته شده است.

وی می افزاید: این در حالیست که در خانه‌های قدیمی مشهدی ها به علت تفکیک اندرونی از محیط بیرونی و خیلی از پارامترهای سبک معماری سنتی فضای آرامی را برای ساکنان خانه فراهم می‌ کرد تا بتوانند هفته ها و حتی ماه ها بدون اینکه نیاز به خارج شدن از منزل داشته باشند در آنجا به راحتی زندگی کنند.

این کارشناس میراث فرهنگی ادامه می دهد: سبک معماری سازگار با محیط طبیعی در این خانه‌ها باعث می‌شد تا ساکنان کمتر در معرض تنش‌های اقلیمی قرار بگیرند.

روحانی می گوید: در خانه‌های جدید نبود تفکیک فضای اندرونی از محیط بیرونی باعث شده است تا خانه بسیاری از کارکردهای خود را از دست بدهد و تنها در قالب یک خوابگاه ایفای نقش کند.

این کارشناس میراث فرهنگی می افزاید: ساکنان خانه‌های سبک های جدید در مشهد مجبورند تا به علت عدم تناسب معماری با روح و ذهن انسان ساعات کمتری را در خانه سپری می‌کنند!

آپارتمان های 35 متری در مشهد

حالا از این همه بگذریم که ما همچنان در حسرت خانه های سنتی گذشته مشهد بودیم که هیچ؛ امروز با افزایش جمعیت و گران شدن خانه ها به تازگی ها با بحث احداث آپارتمان هایی با مقیاس های کوچک تر هم رو به رو شده ایم.

به قول قدیمی ها که می گفتند:  "سبزه بود به گل نیز آراسته شد."

البته گمان ها بر شوخی بودن این مسئله بود تا اینکه به تازگی خبرهایی از احداث خانه‌های ۲۵تا۴۰متری برای به تعادل رساندن بازار عرضه و تقاضا در بازار مسکن منتشر شد.

خبری که موافقان و البته مخالفان بسیاری نیز داشت و دارد و واکنش‌های آنها در شبکه‌های اجتماعی بسیار دیده می شود.

هرچند صحبت از خانه‌های با متراژ زیر ۳۰متر از چند سال پیش در برهه‌های مختلف مطرح بوده و هربار به علت مخالفت‌هایی که صورت می‌گرفته منتفی شده است.

حالا با اوج گیری قیمت‌ها در بازار اجاره این طرح بیش از هر زمانی به مرحله اجرا نزدیک شده است.

موافقان این طرح می گویند: در شرایط کنونی با توجه به بازار مسکن و مشکل کمبود عرضه در این حوزه، تولید مسکن از هر طریقی مثبت است.

آنها عقیده دارند زیرا این مسئله، عرضه و تقاضا را در بازار مسکن به تعادل می‌رساند و در نهایت موجب کاهش قیمت مسکن می‌شود!!

همچنین برخی از کارشناسان معتقدند با توجه به بحران مسکن پیش رو در کلان شهر‌ها به ویژه مشهد احداث خانه‌های کوچک دیگر نه یک راهکار بلکه یک ضرورت است!

آنها می گویند:  ما باید برای مقابله با بحران مسکن و افزایش بیش از حد قیمت خانه و به تبع آن اجاره بها به سمت ساخت "خانه‌های ارزان قیمت کوچک"  گام برداریم تا حداقل زوج‌های جوان مشکلات کمتری برای تشکیل زندگی جدید داشته باشند.

اما مخالفان این طرح نیز می گویند: کوچک کردن مقیاس خانه‌ها با هدف افزایش دسترسی مردم به مسکن ملکی، درگذشته نیز تجربه شده و ناموفق بوده است.

این کارشناسان معتقدند: از اواسط دهه ۷۰ کاهش متراژ خانه‌های مشهدی ها کلید خورد و مردم از خانه‌های ویلایی  ۱۵۰  تا ۲۰۰ متری وارد آپارتمان‌های کوچک‌تر ۷۵متری شدند.

آنها می گویند: قرار بود با این کار مردم به راحتی و هزینه کم خانه دار شوند، اما حالا می‌بینیم که این مسئله حادتر شده و دسترسی مردم  نیز به خانه سخت تر!

اما حالا که سالهاست بیشتر خانه های مشهدی ها فقط حکم خوابگاه و سوئیت را پیدا کرده و آپارتمان های مقیاس کوچکتر هم دلگیر و نفس گیرتر از نمونه های قبلی آن است چه باید کرد؟!

باغ شهرها طرحی با چشم انداز روشن

برخی از کارشناسان آنهم در این اوضاع کرونایی و گرانی مسکن که همه نیازمند روحیه مضاعف هستند طرح جالبی ارائه کرده اند و آنهم اینست که به هر خانواده ایرانی زمینی هزار متری به صورت رایگان برای ساخت خانه و احداث باغ داده شود.

به گفته آنان، آپارتمان نشینی آنهم در کشوری با این وسعت پهناور شیوه غلطیست که از 70سال پیش به ما القاء شده است که ما باید آنرا بشکنیم و خود را به سمت قالب جدیدی در شهرسازی سوق بدهیم.

این کارشناسان معتقدند: همین عامل موجب شده است که حاشیه‌نشینی بیشتر و در خارج از محدوده شهر کاربری باغات و زمین‌های منابع طبیعی تبدیل به مسکن حاشیه‌‌ شهرها شود!

در داخل شهرها نیز ارزش افزوده زمین موجب شده است که بسیاری از باغات از سوی برخی از افراد سودجو به نابودی کشیده شود.

این کارشناسان معتقدند که با محاسبه کل اراضی کشور و تقسیم آن به بخش‌های مختلف زمین‌های قابل استفاده و همچنین زمین‌های قابل کشت بیش از  30میلیون هکتار زمین برای احداث مسکن باقی می‌ماند.

آنها می گویند: که اگر از این میزان بیش از دو میلیون هکتار به خانوارها اختصاص یابد می توان به هر خانوار ایرانی هزار متر زمین داد تا آنها یک واحد احداث و الباقی زمین را به باغ تبدیل کنند.

این کارشناسان معقدند: در شرایط کنونی، که بیش از 25میلیون خانواده در ایران زندگی می‌کنند اگر به هریک از این خانواده‌ها هزار مترمربع زمین داده شود، در مجموع به بیش از دو میلیون هکتار زمین نیاز داریم و هر یک از این قطعه زمین‌ها را می‌توان به 800متر باغ و فضای سبز و 100الی200 مترمربع بنای مسکونی تبدیل کرد.

این کارشناسان معتقدند: با اجرای طرح خانه ویلایی برای ایرانیان می‌توانیم به یکباره با مشارکت مردم و بدون هزینه هنگفت جهت احداث و نگهداری فضای سبز آنچنانی بیش از دو میلیون هکتار فضای سبز شهری به وجود آوریم.

به گفته آنان بی شک ادامه زندگی در این نوع سیستم مسکونی - باغی که برگرفته از معماری اصیل و سنت گرای ایرانی نیز هست در دراز مدت بسیار با کیفیت تر، لذت بخش تر و ارزان‌تر نسبت به زندگی آپارتمان نشینی به سبک غربی است.

گرچه این طرح در دهه اخیر موافقان و مخالفان بسیاری نیز داشته است و بارها مطرح شده ولی برخی از این کارشناسان می گویند: آماده‌سازی و تامین آب و برق و گاز برای هر قطعه زمین هزار متری که بتواند قابلیت «خانه باغ» شدن را داشته باشد، میلیون ها تومان هزینه دارد.

همچنین آنها معتقدند که در این باغ‌شهر ها شارژ ماهانه ساکنان (هر خانوار) نیز برای اقشار کم درآمد هزینه بردار است.

القِصه ...، الغُصه ...

القصه؛ خلاصه بحث مسکن در کشور ما از دیرباز تا کنون همراه دستخوش تغییرات بسیاری بوده است، که رفته رفته برای برخی از اقشار جامعه تبدیل به الغصه شده است.

از نوع آن گرفته،  تا متراژ،  و تا ....

بی شک آپارتمان نشینی دردیست که ما خودمان با دست خود به آن دچار شده ایم آنهم در حالیکه نه زمین برای ساخت و ساز کم داریم و نه مصالح ساختمانی!

در سبک معماری‌ پیشینیان ما تناسب اجزاء با محیط فضای خانه برای ساکنان آن بسیار آرامش بخش بود این در حالیست که در زندگی آپارتمان نشینی امروز انسان اصلا چنین احساسی ندارد.

معماری‌ جدید امروز باعث بی‌تحرکی انسان ها به ویژه محدودیت برای فعالیت‌های بدنی کودکان شده است که پیامدهای روحی حاصل از آن نسل آینده را تهدید می‌کند.

همچنین حذف برخی حریم‌های شخصی و کاهش فاصله‌ بین فضای درونی و بیرونی از پیامدهای منفی فرهنگی شکل جدید ساخت و سازهای مسکن امروزی است.

در ساخت‌وسازها باید بیشتر تلاش کنیم تا از معماری بومی و محلی آن منطقه استفاده کنیم چرا که برخی از شهرها و روستاهای خراسان رضوی در منطقه ای قرار گرفته اند که دارای سابقه های طولانی تاریخی هستند.

به عنوان مثال طبق شواهد به دست آمده باستان شناسی شهرهایی مثل سبزوار نیشابور و تربت حیدریه از سابقه هزاران ساله شهر نشینی برخوردارند.

یا حتی برخی روستاهای استان همچون روستای پلکانی کنگ (معروف به ماسوله خراسان رضوی)، خادر، زشک، پاژ (زادگاه فردوسی)، اخلمد و ده ها روستای دیگر سابقه تاریخی هزار ساله و حتی خیلی بیشتر دارند.

بی شک باید در این مناطق معماری قدیمی که بیشتر بر مبنای اندیشه اسلامی –ایرانی بوده همچنان حفظ شود.

در این مناطق کهن به ویژه روستاهای تاریخی باید نظارت شود تا مردم متأثر از سبک معماری جدید به سمت ساخت ‌و سازهای جدید شهری و آپارتمان نشینی نروند.

باید سعی شود تا با دادن وام های بلند مدت و کم بهره و با کمک و نظارت مشاوران میراث فرهنگی و معماری  کشور  تولید مسکن را به سمت ساخت و سازهایی با نوع معماری‌ سنت گرا سوق بدهیم.

این‌گونه که پیداست، تاریخ و معماری ایرانی- اسلامی از بسیاری از کوچه‌ها و خیابان های مشهدِ امروز رخت بربسته و از بافت خانه‌های قدیمی هم کمتر چیزی به یادگار مانده است.

به امید روزی که بتوانیم از ظرفیت بزرگ سبک معماری سنت گرا و اسلامی که از میراث فرهنگی گذشتگان ماست در ساخت خانه هایمان بیش از پیش بهره ببریم.

سید محسن واعظی سبزواری